اثربخشی آموزش بهوشیاری کودکان و والدین در کاهش رفتار تکانشی در کودکان ADHD

🧠 اثربخشی آموزش بهوشیاری کودکان و والدین در کاهش رفتار تکانشی در کودکان ADHD

بیان مسئله

آموزش بهوشیاری کودکان

اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی (ADHD) یکی از شایع‌ترین اختلالات عصب‌رشدی در کودکان است که میلیون‌ها کودک در سراسر جهان را درگیر کرده است (فاراون و همکاران، 2021). این اختلال معمولاً در دوران کودکی آغاز و تا بزرگسالی ادامه دارد. مهم‌ترین ویژگی‌های این اختلال شامل تکانشگری، بیش‌فعالی و دشواری در تمرکز است که منجر به اختلال در عملکرد تحصیلی، اجتماعی و هیجانی کودک می‌شود (لیث و همکاران، 2019؛ نیگ و همکاران، 2023).

کودکان مبتلا به ADHD به‌دلیل مشکلات در کنترل هیجان، تمرکز و بازداری رفتاری، اغلب با چالش‌های گسترده‌ای در ارتباط با خانواده، دوستان و محیط آموزشی مواجه‌اند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که این اختلال اغلب تا بزرگسالی تداوم می‌یابد و بر عملکرد فردی و اجتماعی تأثیر منفی دارد (بارکلی، 1997).

(آموزش بهوشیاری کودکان) عوامل متعددی در بروز این اختلال نقش دارند، از جمله عوامل ژنتیکی، نوروشیمیایی، محیطی (مثل مصرف الکل یا سیگار مادر در دوران بارداری، زایمان زودرس) و رفتاری (مانند محیط خانوادگی پرتنش و نبود ساختار تربیتی منظم). کاهش سطوح انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین و نوراپی‌نفرین نیز از دلایل زیستی این اختلال شناخته شده است (العشری و عبدالله، 2025).

در خانواده‌هایی که فرزندان مبتلا به ADHD دارند، تعامل والد–فرزند معمولاً دچار اختلال است. سطح بالای تعارض، استرس والدینی و واکنش‌های هیجانی منفی در والدین دیده می‌شود (دوالت، 2010؛ بوگلز و همکاران، 2010). این واکنش‌ها اغلب خود منجر به تشدید رفتارهای تکانشی در کودک می‌شود.

اگرچه دارو درمانی و آموزش‌های رفتاری از درمان‌های شناخته‌شده برای ADHD هستند (ون در اُرد و همکاران، 2008)، اما این روش‌ها محدودیت‌هایی نظیر اثر کوتاه‌مدت، عوارض دارویی و دشواری در تعمیم نتایج درمانی دارند (شاختر و همکاران، 2001؛ پلهام و فابیانو، 2008). از این رو، پژوهشگران اخیراً به سراغ درمان‌های مکمل مبتنی بر بهوشیاری (Mindfulness) رفته‌اند.

نقش آموزش بهوشیاری در بهبود علائم ADHD

آموزش بهوشیاری یا ذهن‌آگاهی نوعی مداخله روانی‌رفتاری است که با تمرکز بر آگاهی از لحظه‌ی حال و مشاهده‌ی بدون قضاوت، موجب افزایش کنترل هیجانی، خودتنظیمی و کاهش واکنش‌های تکانشی می‌شود (کابات‌زین، 2003). پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که آموزش بهوشیاری می‌تواند بر کاهش نشانه‌های اضطراب، افسردگی و پرخاشگری در کودکان مؤثر باشد (شاپیرو و همکاران، 2018؛ لوکس و همکاران، 2022).

ضرورت آموزش هم‌زمان کودک و والد

درمان‌های سنتی معمولاً تنها بر کودک متمرکزند و نقش والدین نادیده گرفته می‌شود. با توجه به وراثتی بودن ADHD و نقش کلیدی رفتار والدین، رویکردی که هم‌زمان کودک و والدین را پوشش دهد، اثربخش‌تر خواهد بود. فرزندپروری بهوشیارانه (Mindful Parenting) در این میان به والدین می‌آموزد تا با توجه آگاهانه، بدون قضاوت و با آرامش به رفتار فرزند خود پاسخ دهند (مک‌بوی، 2000). این شیوه، موجب کاهش استرس والدینی، بهبود کیفیت تعامل و کاهش رفتارهای تکانشی کودک می‌شود (بوگلز و همکاران، 2008؛ سینگ و همکاران، 2010).

جمع‌بندی

در مجموع، با افزایش شیوع اختلال ADHD و کاستی‌های درمان‌های دارویی و رفتاری رایج، لزوم بررسی اثربخشی آموزش هم‌زمان بهوشیاری برای کودک و والدین امری حیاتی است. این نوع آموزش می‌تواند به بهبود رابطه والد–فرزند، ارتقای عملکرد تحصیلی و عاطفی کودک و در نهایت، کاهش رفتارهای تکانشی بینجامد.

🎯 هدف پژوهش

هدف این پژوهش، بررسی اثربخشی آموزش بهوشیاری برای کودکان مبتلا به اختلال نقص‌توجه/بیش‌فعالی (ADHD) و فرزندپروری بهوشیارانه برای والدین در کاهش رفتارهای تکانشی کودکان است. این پژوهش می‌کوشد نشان دهد که به‌کارگیری مداخلات مبتنی بر ذهن‌آگاهی نه‌تنها در تنظیم رفتار و هیجان کودک، بلکه در بهبود تعامل خانواده نقش مؤثری دارد.

جهت راهنمای پرداخت اینترنتی اینجا کلیک کنید